موسیقی عرفانی

پیدایش موسیقی عرفانی

عرفان و موسیقی در جایگاه هنر ایرانی همواره کانون توجه بوده است. موسیقی عرفانی در اصل، نوعی موسیقی آئینی حاصل آمیختگی «عرفان ادبی» با عالم موسیقی سنتی ایرانی است. طبق نظر پژوهشگران معاصر، نشانه های عنصر عرفانی قدمتی پیش از وجود مذاهب در دوره پیش از ادیان تا پیدایش اسلام در ریشه ایران کهن وجود داشته است. این نشانه ها فقط برای گسترش آئین تصوف در بین ایرانیان آن دوران نبود، بلکه برای تبدیل عارفان از گرایشی زاهدانه به خردگرایانه بود. موسیقی عرفانی ، بازگو کردن عواطف و تخیلات عارف صوفی است و زمانی که این عواطف با ساز مقامی ایرانی همراه میشود حاصل آن تداعی کننده احساسات معنوی و عارفانه برای سالکان صافی و غیر سالکان و حتی کسانی که با مفهوم عرفان آشنایی ندارند شیرین و الهام بخش کننده است. به همین سبب ، شنیدن موسیقی عرفانی سبب بروز نوعی از عرفان گروی در شنونده میشود که می توان آن را «عرفان موسیقایی» نامید.

فلسفه موسیقی عرفانی

تجربه تاریخ نشان داده تفکرات، فلسفه‌ها و دغدغه‌های فکری ذهن بشر را دستخوش تغییر قرار داده است. بر این اساس مهم نخستین و مهم‌ترین ویژگی «موسیقی عرفانی» حاصل «تفکر» نهفته درآن است. بزرگان موسیقی ایران باور دارند موسیقی‌ دارای وجه عرفانی خردگرا می‌تواند انسان را به اندیشه عمیق وادار کند. عرفان اصیل به همراه موسیقی اصیل ایرانی  ، انسان را تشویق به اندیشه و درک دنیا و هستی، با استفاده از عقل خود می‌کند . البته بعضی از بزرگان موسیقی ایرانی، اعتقاد دارند شکلی از موسیقی به نام “موسیقی عرفانی” به طور مشخص وجود ندارد و در اصل همه‌ی نواها ، ملودی‌ها و ریتم‌هایی که به نام موسیقی عرفانی رایج شده است در دستگاهای موسیقی سنتی و شعر ایرانی و جوددارد یا از موسیقی های اقلیم های ایران برگرفته شده است.

مهم ترین ویژگی‌ها در موسیقی عرفانی

1- شکل گیری فلسفه موسیقی عرفانی بر پایه تفکرات عارفان، سالکان و دراویش

2- استفاده از «اشعار و شعرای خاص» مانند مولوی، عطار نیشابوری، صائب تبریزی

3- مبنا سازی در اجرا با «سازبندی مخصوص» با آلاتی قبیل :  دف، تنبور و نی

4- اجرای با «ریتم» موسیقی با دورهای کوتاه، طرب‌انگیز و سماع گونه

5- اجرای «ملودی» عموما با نواهایی ساده، تک خطی، با فراز و فرودهایی اندک

6- اجرای «تصنیف محور» به شکل ریتمیک و با تصانیف خاص خود

بعضی از گروه‌ها و موزیسین‌های ایرانی با استفاده از سازهای ایرانی مانند دف و تنبور و دیوان در شنونده را با اشعار شاعرانی چون مولانا، حافظ و خیام به نوعی حالت خلسه و از خود بی‌خود شدن ایجاد می‌کنند تا نوعی از موسیقی به اصطلاح عرفانی را برای آنها تولید کنند، اما به نظر همه‌ی اساتید اثر این نوع موسیقی شاید در نگاه کلی حالتی عرفانی را به مخاطب بدهد. اما اثر آن با گذشت زمان فراموش می‌شود .

به خوبی میشود درک کرد که چرا موسیقی اصیل و مقامی ایرانی نزدیکی و رابطه عمیق و جدا ناشدنی از عرفان ایرانی دارد چراکه عرفان طی شناخت و معرفت انسان در گذشت زمان به وجود می‌آید و همواره او را همراهی می‌کند. ما باید ممنون بزرگان موسیقی اصیل و مقامی و عرفای اصیل و خردمند ایرانی باشیم که با صبر و شکیبایی و خلق آثار ارزشمند خود و تربیت شاگردانی بسیار توانستند این دو مولفه‌ی فرهنگی را زنده نگه داشته و آن را در این همه سال به اوج برسانند.

تفکر در موسیقی عرفانی

پژوهشها نشان می دهد تفکر عرفانی در جغرافیای ایران، با حضور عارفان، سالکان و دراویش در طول تاریخ، کاملا شناخته شده است. در فلسفه فکری این عارفان : مبدأ‌شناسی، خداشناسی، خودشناسی، شناخت وجودی، وحدت شناسی و موضوعاتی از این قبیل بوده پایه گذاری شده است  با وجود شرایط فرهنگی مختلف حاکمان ایران در طول تاریخ، این عرفا برای بیان کردن افکار خود، از روش‌های گوناگونی نظیر : نگارش کتاب‌ها، اشعار یا ترویج این عقاید از طریق موسیقی روی می‌آوردند.  با توجه به دنیای مدرن امروز، میشود از سینما، تئاتر، نقاشی در بیان این تفکرات استفاده کرد .

شاید بر اساس نظر بزرگان موسیقی ایرانی، شکلی از موسیقی به نام موسیقی عرفانی  با توجه به همه‌ی نواها و ملودی‌ها و ریتم‌هایی که به نام موسیقی عرفانی رایج شده به طور مشخص وجود نداشته باشد اما در دستگاهای موسیقی ایرانی و شعر ایرانی و جود داشته است یا از موسیقی های مقامی اقلیم های ایران برگرفته شده است. با این نگاه کوتاه می‌توان به خوبی درک کرد که چرا موسیقی اصیل و مقامی ایرانی رابطه عمیق و جدا ناشدنی از عرفان ایرانی دارد و تاریخ نشان داده در بزنگاه‌هایی که ایران زمین در آماج حمله و نابودی و دیکتاتوری قرار گرفته بوده این دو مولفه‌ی هنری با نزدیک و تنیده شدن به یکدیگر از نابودی فرهنگ پر خرد و اندیشه محور ایرانی جلوگیری کردند.

موسیقی عرفانی چون بر پایه تفکرات و فلسفه ها شکل گرفته است سابقا بیشتر در خانقاه‌های ایران (محل عبادت صوفیان) کارکردی عرفانی داشته است، به‌طوری‌که حتی المان‌هایی از موسیقی خانقاهی (دف) وارد موسیقی کلاسیک ایرانی می‌شود. ورود ساز دف به موسیقی کلاسیک ایرانی در دهه 50 توسط استاد محمدرضا لطفی با استفاده از ملودی‌های خانقاهی در موسیقی دستگاهی صورت گرفت . از دیگر سردمداران موسیقی عرفانی در ایران می‌توان به استاد داوود آزاد ، استاد سید خلیل عالی نژاد ، استاد شهرام ناظری، حسین علیزاده، پرویز مشکاتیان، مجید کیانی، برادران پورناظری، گروه کامکارها و استاد کیهان کلهر نام برد. میشود به وضوح خصوصیت‌های عرفانی را در موسیقی‌های این اساتید یافت. با اینحال در دهه 50 شمسی برای نخستین بار اصطلاح «موسیقی عرفانی» در موسیقی حال حاضر کشورمان مطرح شد .

گروه موسیقی ترحیم عرفانی
گروه موسیقی ترحیم عرفانی

تفاوت موسیقی عرفانی و موسیقی سنتی

تاریخ ده هزار سال پیش ایران سنت‌های موسیقی را در تمدن خود نشان می دهد .  با وجود پیدایش ساز کارنا (قدیمی ترین آلت موسیقی) و صحنه های موسیقایی دربار پادشاه ایران که برای اجرای مراسمات مذهبی و تدارکات جنگی در دوران امپراتوری های کلاسیک ایرانی مادها، هخامنشیان و اشکانیان ولی باز هم اطلاعات کمی درباره موسیقی تاریخی ایران در دسترس است. شاید سد بزرگ در تاریخ پژوهش موسیقی ایرانی قبل اسلام بعد از کمبود یا حتی نبود منابع موسیقی همچنین تعداد جنگ های متعدد است که نشان دهنده جریان داشتن موسیقی فقط در این دوران است . موسیقی ایرانی به دو گروه موسیقی ردیفی و دستگاهی که به طور خاص فرهنگ موسیقایی کشور ما است تقسیم می‌شود. موسیقی سنتی (دستگاهی) دارای روح خردگرایانه، است و زمانیکه با ساز سنتی ایرانی همراه می‌شود حس خوب و حال خوشی را در مخاطب ایجاد می‌کند و نیازی به توصیف لفظی ندارد.

این مطلب را هم ببینید
دف

جالب است بدانید آلات و سازهای موسیقی ایرانی به دو قسمت کلی تقسیم می شود :

1- سازهای استفاده شونده در موسیقی نواحی ایران

2- سازهای استفاده شونده در موسیقی دستگاهی ایران

خواستگاه موسیقی مقامی، از قومیت‌های ایرانی سرچشمه گرفته است و قدمتی به اندازه‌ی تاریخ اقوام ایرانی دارد. استفاده از سازهای : دف، تنبور، دوتار، قیچک و دیوان و نی که در مناطق خاصی از کشور و در محافل اهل تصوف (دراویش) در طول سالها باعث بوجود آمدن نوعی عرفان در فرهنگ موسیقایی قومیت های با قدمت ایرانی شده است، که در این وادی آثار ارزشمندی توسط موسیقی‌دان‌ها و عرفای مناطق کردنشین ، آذربایجان ، قشقاییها ، عرب های خوزستان ، بلوچ نشینها و  صحرا نشینهای ترکمنی به وجود آمده است. تولیدات این گونه موسیقی، که از موسیقی باستانی ایران نشات می گیرد ، نواها و ریتم‌های منحصر به فردی دارد که در ردیف موسیقی ایرانی یافت نمی‌شود.

در مجموع ، موسیقی عرفانی جدای از موسیقی سنتی نیست چراکه ضمن تبعیت از اصول و قواعد حاکم بر موسیقی سنتی که شامل مجموعه ردیف که شامل دستگاه‌ها و گوشه‌ها است ، موسیقی عرفانی هم در همان چارچوب تعریف می‌شود، اما تفاوت‌ها و شاخصه‌هایی در آن وجود دارد که آن را از موسیقی سنتی جدا می‌کند.

ترحیم عرفانی

ترحیم عرفانی ترکیبی از موسیقی به همراه ساز های عرفانی نی ، دف و تنبور و اشعار عرفانی و مداحی به سبکی متفاوت در اجرای مراسم متوفی است که امروزه در برگزاری مراسم ترحیم ،ختم، سوم، هفتم، چهلم و سالگرد از اهمیت بالایی برخوردار است. گروه اجرا کننده موسیقی ترحیمی علاوه بر واقف بودن به این سبک جدید عزاداری می تواند با بهره گیری از استادان نوازنده انواع آلات موسیقی و استادان آواز و آشنایی با سرودن اشعار شاعران عرفانی ، سبک جدید و جذابی را ارائه دهند.

مراسم ترحیم عرفانی

مراسم ترحیم عرفانی یک نوع برگزاری ختم لاکچری است که بعضی از افراد بر این باورند نوعی مراسم سوگواری سالم است که برخلاف مراسم سوگواری سنتی تاثیرات منفی کمتری بر روی زخم داغ دیدگان می گذارد . در این نوع از مراسم ها ، اجرای برنامه در قالبی از موسیقی سنتی و عرفانی ترکیب می شود تا تداعی کننده احساسات معنوی و همین طور یادآور خاطرات عزیزان متوفی باشد . در این نوع مراسم  با توجه به سلیقه های مختلف و فرهنگ های اجتماعی علاوه بر خواندن اشعار شعرای بزرگ ایران زمین مانند : حافظ ، سعدی ، عطار و مولانا ، اجرای ساز ایرانی با مکملی از موسیقی ترحیم عرفانی مانند  تار ، نی و دف میتواند یک فضای معنوی و اندوه بار را برای صاحبان عزا بوجود آورند.

موسیقی عرفانی در مراسم ترحیم

اجرای گروه موسیقی عرفانی و مرتبط کردن واژه عرفان به عرصه موسیقی در این سالها در بین گروه های موسیقی و حتی در مراسم های ترحیم  نسبت به گذشته بیشتر شایع شده است . از آنجایی که اجرای این نوع موسیقی با مراسم مداحی و روضه خانی بسیار متفاوت است در مراسم ترحیم باید به فرهنگ موسیقیایی ایران توجه کرد . شنیدن سرودن اشعار هایی که مورد پسند خانواده ، آشنایان و بستگان متوفی و یاخود متوفی است باعث به یاد آوردن عزیز از دست رفته توسط صاحبان عزا خواهد گردید.

سازهای ترحیم عرفانی

همه سازهایی که در مراسم ترحیم از نوع عرفانی استفاده میشود با اجرای متفاوت و خاص گروه موسیقی عرفانی در کنار اساتید نوازنده با همراهی شعرا با سرودن اشعارعرفانی «مولانا،حافظ،سعدی،خیام،بابا طاهر و…» با نوازندگان ساز های نی ، دف، عود، سه تار و تنبور با تلفیقی از موسیقی سنتی و عرفانی صورت می پذیرد .

– نی : ساز نی به دلیل داشتن نوای محزون و غم انگیزی که دارد ، از قدیم الایام همیشه غم خوار دل دردمند انسانها بوده است و برای تسکین دل هر عزادار و دردمندی یک نوا و نغمه را دارا میباشد. به همین خاطر در اجرای مراسم ترحیم عرفانی بسیار مناسب است و طرفداران زیادی دارد. چون هم نوای بم و حزن انگیز دارد و هم اینکه استاد نی نواز میتواند نت های تند و تیز را با آن اجرا کند و تصنیف های خاطره انگیز موسیقی ایرانی را در مراسم ترحیم به اجرا در آورد.

– دف : سازِ دف مدتهای زیادی است که طرفداران زیادی را مخصوصا در میان نسل جوان جامعه به خود اختصاص داده و نوایی شورانگیز و همچنین پرصلابت دارد و استاد دف نواز بخوبی میتواند در اجرای مراسم ترحیم عرفانی از آن استفاده کند تا یک شور وصف ناپذیر به مراسم ترحیم حال و هوای عرفانی وارد کند.

– تنبور : ساز تنبور که بعضی تنبوره نیز می گویند، از قدیمی‌ترین سازهای ایران است که به علت نوای آن جنبه عرفانی و مقامی دارد. این ساز یکی از سازهای زهی است که شکمی شبیه به نصفه گلابی و  دارای دسته ای بلند است و  از ۱۳ الی ۱۴ پرده تشکیل و ۲ الی ۳ سیم دارد. در رپرتوار موسیقی تنبور حدود ۷۲ مقام وجود دارد  و از نظر ساختاری، این ساز با سازهایی مثل دوتار ، شورانگیز و سه تار در یک خانواده و ردیف قرار میگیرد . تنبور، دارای شخصیتی عرفانی و حماسی است و استاد تنبور نواز از این ساز برای نواختن موسیقی اصیل و سنتی ایرانی و مراسم ترحیم عرفانی نیز استفاده می‌کند.

– سه تار : این ساز که البته نیازی به توصیف ندارد و همه میدانیم که این ساز چقدر با روح و جسم مردمان ایران زمین درآمیخته شده است و کمتر ایرانی را میشود پیدا کرد که از نوای زیبای این ساز لذت نبرده باشد‌. در اجرا کردن مراسم ترحیم عرفانی ، استاد نوازنده سه تار یک نقش کلیدی دارد و با نواختن ملودی ها ، سلوها و جواب آوازها ، یک شور خاصی را به مراسم ترحیم عرفانی می بخشد.

– عود : ساز عود از سازهای پرطرفدار موسیقی ایرانی است که یک نوای بم دارد و از این جهت استاد عود نواز هنگام همنوازی با دیگر سازهای موسیقی، یک فضایی دل انگیز به اجرا میدهد و با نواختن تک نوازی هایی در زمان اجرای مراسم ترحیم عرفانی ، باعث ایجاد یک فضای آرام بخش ، محزون و عرفانی میشود.

البته پرکاربرد ترین ساز ها در مراسم ترحیم شامل : ساز نی / ساز تار . سه تار / ساز دف / است و تقریبا یک گروه کامل محسوب میشود ودر مراسمات خاکسپاری و بهشت زهرا هم میشود از ترکیب این ساز ها استفاد کرد و اگر در کنار آن تصنیف اشعاری از حافظ یا مولانا و سعدی و… نیز خوانده شود ، مراسم ترحیم را زیباتر میکند.

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

Call Now Button